مقایسه و نقد حکایتهای تذکرهالاولیای عطار و نفحات الانس جامی از دیدگاه تاریخی، اجتماعی و اندیشه های عرفانی

تذکرهالاولیای عطّار و نفحات الانس جامی دو نمونه از تذکره های صوفیانه هستند که هر چند از روی منابع فارسی و عربی گوناگون گردآوری شده اند، امّا چون با قلم عطّار و جامی نوشته شده-اند، اثر خاصّ آن دو ادیب به شمار می روند. هر دو کتاب را به نوعی می توان شامل دو بخش دانست؛ در تذکرهالاولیا بخش نخست شامل اولیایِ هفتاد و دوگانه ای است که عطّار به سرگذشت آن ها پرداخته است و بخش دوم شامل بیست و پنج بخش برافزوده است که به باور پژوهش گران توسّط ناشناسی در قرن دهم یا یازدهم به بخش های اصلی افزوده شده است. منظور از دو بخش نفحات الانس نیز یکی بخشی است که جامی طبقات الصوفیّهی خواجه عبدالله انصاری را پیش روی داشته است و دیگری بخشی است که از منابع دیگری سود جسته است و سرگذشت مشایخ صوفیّه را تا روزگار خود بررسیده است. این دو بخش مجموعاً شامل سرگذشت 618 تن از صوفیان مرد و زن است. می توان گفت انگیزه ی عطّار و جامی از نگارش این دو کتاب، جز بررسیِ سرگذشتِ معنویِ صوفیان، تبیین اصول و اندیشه های عرفانی از رهگذر حکایت هایی است که در متن زندگی مشایخ صوفیّه یا به طور واقع رخ داده است و یا برای تعلیم عرفان به مریدان، ابداع شده است. حکایت-های دو اثر از این منظر موادّ خامی از عرفان هستند که هریک در مضمون یا مضامین عرفانی گوناگون پرورده شده اند تا آن جا که گاه یک حکایت، حول چند محور عرفانی می چرخد و چندین اندیشه را به خواننده القا می کند. آن چه در این میان ضروری به نظر می رسد بررسی این حکایت ها از نقطه نظر عرفانی و پژوهش در اندیشه های عرفانی موجود در آن هاست که کاری بس درازدامن و نیازمند اشراف بر اصطلاحات و اصول عرفانی نزد عارفان است. نگاهی به حکایت های دو کتاب نشان می دهد که اگرچه اندیشه ها و اصولِ عرفانیِ مورد نظرِ دو نویسنده در هر دو کتاب، تقریباً یکسان هستند؛ امّا این اصول در حکایت های دو کتاب دارای بسامد یکسانی نیستند و هر یک از نویسندگان بر بعضی اصول و اندیشه های عرفانی تأکید بیش تری داشته اند که در ادامه به آن ها اشاره می شود. در بحث از محتوای کلّی دو اثر می توان گفت نفحات الانس محتوایی عرفانی، تاریخی و ادبی دارد؛ امّا آن چه در تذکرهالاولیا مورد نظر عطّار است تنها عرفان است و بس. به بیان دیگر برای عطّار – بر خلاف جامی- اهمّیّتی ندارد که اولیای کتابش در چه تاریخی به دنیا آمده اند و در چه تاریخی وفات یافته اند، شعر سروده اند یا نه و... . او حتّی بارها از وقایع تاریخی به عنوان ابزاری برای القای اندیشه های عرفانی بهره برده است؛ وقایعی که نه تنها مبنای تاریخی درستی ندارند، بلکه در عدم وقوع آن ها هیچ تردیدی نیست. چنان که گفته شد این دو اثر در مضامین عرفانی مختلف، دارای شدّت و ضعف هستند و به ندرت پیش می آید که به یک موضوع به طور برابر بپردازند؛ امّا در یک نتیجه گیری کلّی تذکرهالاولیا چه از نظر تعداد حکایات و چه از نظر محتوای ناب عرفانیِ حکایات، فراتر از نفحات الانس است؛ چنان که محتوای بعضی از حکایت های نفحات الانس مانند مشاهده ی جمال الهی در صورت ممکنات بیان گر انحطاط عرفان نیز هستند. در مباحث عرفان نظری که شامل خداشناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی است، اگرچه هر دو کتاب به نارسایی عقل در کشف و شهود و لزوم خودشناسی تأکید داشته اند؛ امّا تذکرهالاولیا از این حدود فراتر رفته است و نه تنها به «دل» به عنوان اصلی ترین ابزار کشف و شهود، بیش تر تأکید کرده است، بلکه آن را همان عرش الهی دانسته است که این مضمون از ناب ترین اصول مورد نظر عارفان است. نفحات الانس نیز با اشاره به این که شناخت حق پایه ی هر شناختی است و معرفت حق مراتب گوناگون دارد، در این موضوع فراتر از تذکرهالاولیا ظاهر شده است. بیش ترین حکایت های دو کتاب مربوط به سیر و سلوک عملی، وظایف سالک و مقام ها و احوال او در این راه است که در این مضامین، گاه تذکرهالاولیا و گاه نفحات الانس از یک دیگر پیشی جسته اند و اندیشه های ناب تری را القا نموده اند. جامی در نفحات الانس بیش از عطّار بر لزوم استفاده از پیر و مرشد در سلوک، تأکید کرده است و حکایت های بیش تری را در مورد قطب ذکر نموده است. دو نویسنده اگر چه به طور یکسان به موضوع علم لدنّی – که یکی از ویژگی های اولیا است - توجّه داشته اند، امّا در بحث از کرامت ها – که دیگر ویژگی اولیا است – باز هم نفحات الانس فراتر از تذکرهالاولیا ظاهر شده است؛ زیـرا کرامت های نفحات الانس بیش تر و متنوّع تر از تذکرهالاولیا هستند. در بحث از وظایف سالک باید گفت: جز موضوعِ لزوم ادب نسبت به پیر و لزوم انجام ریاضت ها و مشغول کردن نفس - که هر دو نویسنده تقریباً به یک میزان بدان ها پرداخته اند - در دیگر موارد مانند: لزوم مداومت بر ذکر و حضور قلب در آن، لزوم رعایت ادب نسبت به خداوند و پیامبر(ص)، لزوم مخالفت با هوای نفس، لزوم بی توجّهی به دنیا و مظاهر آن، لزوم ترک حجاب خود و خلق و در نهایت لزوم مبارزه با وسوسه های شیطان، تذکرهالاولیا چه از نظر تعداد حکایت ها و چه از نظر محتوای عرفانی آن ها بسیار برتر از نفحات الانس است. در یک مقایسه ی کلّی از نظر مقام های سالک، تعداد حکایت های تذکرهالاولیا جز در مقام توبه و محاسبه که تقریباً با نفحات الانس مساوی است، در دیگر مقام ها و به ویژه در مقام زهد بیش تر از نفحات الانس است؛ امّا این بدان معنا نیست که محتوایِ عرفانیِ حکایت های نفحات الانس پست تر از تذکرهالاولیا است؛ بلکه در بیش تر موارد مانند مقام های ورع، فقر، توکّل و رضا، اندیشه-های مورد نظر جامی همان اندیشه های مورد نظر عطّار هستند که در حکایت های کم تری گنجانده شده اند. مهم ترین تفاوت محتوایی دو اثر در بحث مقام ها، سرزندگی و جوش و خروش معنوی است که عطّار در مقام فنا به نمایش گذاشته است و فنا را با عشق درآمیخته است و این جوشش معنوی در نفحات الانس کم تر به چشم می خورد. به بیان دیگر عطّار در حکایات مربوط به فنا و به ویژه در سرگذشت حسین بن منصور حلّاج، از اوج معنویّت انسان سخن گفته است که عارف باید پیوسته در تکاپوی گم شده ی خود (حق)، در جنب و جوشی معنوی و خودجوش باشد و در این راه تمام وجود خود را مانند حلّاج فنا کند. در بحث از احوال سالک می توان گفت اگرچه شکوهِ معنوی که در حال قرب و استغراقِ ناشی از آن، در حکایت های تذکرهالاولیا و به ویژه در سرگذشت ابوالحسن خرقانی دیده می شود در نفحات الانس مشابهی ندارد، امّا دو اثر از نظر تعداد و محتوای حکایت های مربوط به حال محبّت، رجا، یقین و قبض و بسط تقریباً یکسانند. از تفاوت های محتوایی دو اثر در حال خوف این است که خوف از قیامت و دوزخ در تذکرهالاولیا بیش تر از نفحات الانس ذکر شده است که این مضمون در احوال صوفیان سده ی نخست بیش تر دیده می شود؛ صوفیانی چون حسن بصری و حبیب عجمی که روش آن ها بیش تر زاهدانه است تا صوفیانه. سماع که از ابزارهای صوفیان برای رسیدن به حال وجد است، در نفحات الانس پررونق تر از تذکرهالاولیا است؛ به طوری که در سراسر نفحات الانس ردّ پای سماع و آداب آن به چشم می خورد و مانند تذکرهالاولیا محدود به چند صوفی خاصّ نیست. حکایت های تذکرهالاولیا و نفحات الانس جز همه ی آن چه که گفته شد، تا حدودی قابلیّت آن را دارند که بتوان سیر تاریخی تصوّف را از طریق آن ها دنبال کرد. در این خصوص تذکرهالاولیا تا اواسط قرن پنجم و نفحات الانس تا نیمه ی دوم قرن نهم این امکان را به پژوهنده می دهند. آن چه از حکایات دو کتاب برمی آید این است که گذار از دوره ی زهد اولیّه به تصوّف، در حکایت های تذکرهالاولیا نمایان تر از نفحات الانس است؛ زیرا جامی در کتاب خود هیچ نامی از زاهدان نخستین – که از اولیای نخستین تذکرهالاولیا هستند- نبرده است. پیشرفت اصول اولیّه ی تصوّف در قرن دوم و سوم نیز از مواردی است که در حکایت های تذکرهالاولیا مشهودتر است و اصولی چون فقر، فنا، محبّت و... در این کتاب برجسته تر از نفحات الانس هستند. در دوکتاب هم چنین از مناقشات فرقه های گوناگون سخن رفته است که اوج این مناقشات در قرن چهارم به قتلِ اسطوره ی عاشقی نزد عطّار یعنی حسین بن منصور حلّاج منجر شده است و در قرن ششم دست قشری نگران را به خون شهاب الدّین سهروردی (یحیی بن حبش) و عین القضاه همدانی آلوده کرده است. هم چنین هر دو کتاب به درسی شدن عرفان در قرن چهارم و هفتم اشاراتی داشته اند. در قرن چهارم این رویداد مهمّ با تألیف کتاب «الّلمع فی التصوّف» توسّط ابونصرسرّاج رخ داده است که هر دو کتاب به آن اشاره کرده اند. در قرن هفتم نیز با تألیف دو کتاب «فصوص الحکم» و «فتوحات مکّیه» توسّط محیی الدّین ابن عربی عرفان نظری وارد مرحله ی جدیدی شده است که مهم ترین اصل آن «وحدت وجود» بوده است. اگرچه ریشه ی این اصل را می توان در حکایت های صوفیانِ سده های نخست نیز جست و جو کرد، امّا تأثیر آثار ابن عربی بر عرفانِ سده های بعد از او انکارناپذیر است؛ چنان که اصول سلسله ی سنّی مذهب نقشبندیّه – که جامی نیز پیرو همین فرقه است- به شدّت تحت تأثیر آرای ابن عربی است و جامی در کتاب خود به بعضی اصول آن اشاره کرده است. در اجتماعی که صوفیان یکی از قشرهای آن را تشکیل می دهند، به خوبی می توان تعامل اجتماعی آن ها را مورد بررسی قرار داد. آن چه در این میان مسلّم است این است که راه و روش صوفیانه به شدّت بر زندگی اجتماعی صوفیان تأثیر گذاشته است؛ به طوری که گروهی از آنان را به شدّت خلق گریز و عزلت نشین کرده است و از زن و فرزند بیزار. البتّه این شیوه هرچند بین صوفیان نخستین در تذکرهالاولیا بسیار رواج دارد، امّا به مرور زمان و در سده های بعد تعدیل می شود و از عزلت به «به ظاهر با خلق و به باطن با حق» تعبیر می شود و دیدگاه صوفیان را نسبت به ازدواج و فرزند عوض می کند؛ چنان که «عجوزه» پس از قرن ششم جای خود را به «خاتون» می دهد و از زنان، دیگر به عنوان مصداقِ دنیا و حجاب حق یاد نمی شود. از دیگر موارد قابل بررسی در دو کتاب سلطان گریزی صوفیان است که باز هم تحت تأثیر روش صوفیانه ی آن هاست؛ به بیان دیگر گریز صوفیان از پادشاهان و لشکریان، ناشی از ترس از ایشان نیست، بلکه از سلوک آن ها در مقام ورع نشأت می گیرد و حسّاسیّتِ دل آن ها را در برابر مالِ سلطان و لشکری برمی انگیزد و آن ها را وادار به پرهیز از هر چیزی می کند که به نوعی با پادشاهان ارتباط دارد.